Явж ирсэн томилолтын сонин сайхнаа хуваалцаж байна. Энэ удаагийн маршрут Өмнөговь аймгийн Даланзадгад-Гурвантэс-Цогтцэций сум байлаа. Ингэ ботголж, хаврын салхи үе үе шороо тоос хийсгэх, ирж яваа цагийн энэрэл дулаан илчийг говь нутаг буй бүхнээрээ мэдрүүлнэ. Тэнгэрийн хаяаг нь тултал явмаар тэнүүн говь нутаг зах хязгааргүй мэт. Энд улс орны хөгжлийг тэтгэх уул уурхай ажиллаж, чөлөө завгүй амьдрал үргэлжилнэ. 

Өнөөдөр Монгол Улсад хилийн есөн боомтоор экспорт хийгдэж байна. Үүний нэг нь Шивээхүрэн. Биднийг очиход Нарийнсухайтаас Шивээхүрэн хүртэл нүүрс ачсан чиргүүлтэй машинуудын уртаас урт дараалал үүссэн байлаа. Сүүлийн гурван өдөр хил, гаалийн дотоод сүлжээний доголдлоос үүдэн энэ байдал үүссэн байна. Түүнээс өдөрт үргэлжлэх дараалал ердийн үед 20  хүртэлх км дотроос хэтэрдэггүй аж. 

Манай улсын экспортын гол бараа нүүрс. Эдийн засгийн өсөлтийг тодорхойлогч, валютын ханшийг тогтворжуулагч, төсвийн орлогыг бүрдүүлэгч. Нүүрсний экспорт 2025 оны эхний хоёр сарын байдлаар улсын хэмжээнд 11.5 сая тонн хүрч, өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад биет хэмжээ 5.3 хувиар буурсан дүнтэй байгаа. Тиймээс богино хугацаанд нүүрсний экспортыг эрчимжүүлэх, тээвэрлэлтийг оновчтой зохион байгуулах, хил дээрх нүүрсний овоолгын асуудлыг яаралтай шийдвэрлэх, валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх чиг үүрэг бүхий Ажлын хэсэг Ханги, Гашуунсухайт, Шивээхүрэн боомт болон Нарийнсухайтын уурхайд ажиллаж, нөхцөл байдалтай нь танилцлаа.

Ажлын хэсгийг Сангийн сайд Б.Жавхлан ахалж байгаа бөгөөд Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан, Зам, тээврийн сайд Б.Дэлгэрсайхан тэргүүлэн төр засгийн холбогдох албаныхан том, том техник нүргэлэх ажлын талбарт очсон юм. Шивээхүрэн боомтын хувьд гуравдугаар сарын 20-ны байдлаар 3.7 сая тонн нүүрс экспортолсон байна. Хэрэв сүлжээний доголдол үүсээгүй байсан бол 5 сая тонн руу дөхүүлэх боломж байжээ. 

Нарийнсухайтын бүлэг ордод үйл ажиллагаа явуулах аж ахуйн нэгжүүд Шивээхүрэн чингэлэгт терминалын үйл ажиллагааг 24 цагаар ажиллуулах, цаашид Шивээхүрэн боомтыг үе шаттай 24 цагийн горимд шилжүүлэх талаар санал дэвшүүллээ. Нүүрс тээврийн түгжрэлийг арилгаж, ачаа эргэлтийг хурдасгах, өртөг зардлыг бууруулах үүднээс эхний ээлжинд чингэлэгт терминалын үйл ажиллагааг 24 цагаар ажиллуулах нь оновчтой гэж тодорхойлжээ. Тэд эдгээр саналаа экспортыг эрчимжүүлэх, валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх Ажлын хэсэгт танилцуулж, Засгийн газрын түвшинд хэлэлцүүлэх асуудалд чухалчлан дайв.  

Уулын ажлын нөхцөл хүндэрч, олборлолтын өртөг нэмэгдсээр. Тиймээс өртгийг бууруулах...

Нарийнсухайтын бүлэг ордод дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулалттай 8 аж ахуйн нэгж нүүрс олборлон борлуулж байна. Тус бүлэг ордод 2008 оноос хойш 17 жилийн хугацаанд компаниуд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж, өдгөө уурхай 150-250 метр хүртэл гүнзгийрсэн байна. Хөрс хуулалтын хэмжээ энэ хэрээр нэмэгдэн, тээврийн зай уртсан өртөг зардал жил бүр өсөж байгаа аж. Зах зээлээс шалтгаалан нүүрсний үнэ 40 хүртэлх хувиар унасан, уулын ажлын нөхцөл хүндэрсэн, өртөг нэмэгдсэн энэ үед АМНАТ тооцох жишиг үнэ бууруулах саналыг компаниуд Ажлын хэсэгт илэрхийллээ.

Засгийн газрын 2021 оны 174 тоот тогтоолд үндэслэн нүүрсний ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг /АМНАТ/ жишиг үнээр тооцож байгаа нь үйлдвэрлэгчдэд татварын томоохон дарамтыг үүсгээд байгаа аж. Сүүлийн 15 жилийн хугацаанд Засгийн газраас гарсан шийдвэр, тогтоол нь 8 удаа өөрчлөгдсөн гэв. Нүүрсний жишиг үнийг зарлахдаа тээврийн зардал, НӨАТ, гаалийн хураамж, талбайн зардал, импортын татвар, ариутгалын төлбөр зэрэг зардлууд багтаасан бодит бус, олборлогчоос хамааралгүй зардлыг орсон дүнгээс авч байна гэв. 

Ашигт малтмалын тухай хуулийн 35.5-д "Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь ашигт малтмалын нөөцийг бүрэн ашиглах үүрэг хүлээх бөгөөд зөвхөн ашиг олох зорилгоор түүнийг сорчлон ашиглахыг хориглоно" гэж заасан байдаг. Гэтэл нүүрсний АМНАТ тооцох жишиг үнийн буруу тогтолцоо нь өндөр үнэтэй, чанартай нүүрсээ сорчлон олборлох, бохирдол бүхий нөөцийг хаях нөхцөл байдал руу түлхдэг гэдгийг мөн учирлалаа. Иймд Ашигт малтмалын тухай хуульд заасан Засгийн газрын бүрэн эрхийн хүрээнд нүүрсний АМНАТ-ийг тухайн боомтоор экспортлосон ижил чанарын нүүрсний хамгийн өндөр гэрээний үнийг баримтлан тооцож, ногдуулах хүсэлт аж ахуйн нэгжүүд тавилаа. 

2.6 сая тонн нүүрсний агуулахын үлдэгдэлтэй байна

Шивээхүрэн боомтоор нүүрс экспортын хэмжээ өнгөрсөн оны мөн үеийн гүйцэтгэлээс таван хувиар буурсан байна. Нарийнсухайтын бүлэг орд дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн нийт олборлолтын хүчин чадал жилд 51 сая тонн бөгөөд өнгөрсөн онд 24 сая тонн нүүрс экспортолжээ. Харин 2023 онд 19 сая тонн нүүрс экспортолж, нийт экспортын 27 хувийг бүрдүүлсэн байна. Шивээхүрэн боомтын зөвлөлөөс энэ жилийн хувьд өнгөрсөн жилийн нүүрсний экспортын биет хэмжээг бууруулахгүй хадгалах, улмаар 26 тонн руу хүргэхээр төлөвлөж байна.

Шивээхүрэн боомт 4.4 сая тонн хүчин чадалтай 22 нүүрс ачиж, буулгах агуулахтай, тус агуулахад 2.6 сая тонн нүүрсний үлдэгдэлтэй байна.

Боомтын зөвлөлөөс нүүрсний экспортыг нэмэгдүүлэх зорилгоор нүүрсний тээврийн хэрэгслийн тоог өдөр бүр 800-аас доошгүй нэвтрүүлэх, өдрийн амралтгүй ажиллахаар Сэхэ боомтын талтай тохиролцох яриа хэлэлцээг эхлүүлжээ.

3600 тээврийн хэрэгсэл нүүрс экспортолж байна

Шивээхүрэн боомт нь Нарийнсухайтын бүлэг орд хүртэл зорчигчийн болон нүүрс тээврийн хатуу хучилттай автозамтай. Тус боомтоор Нарийнсухайтын болон Цагаан дэрсний бүлэг ордоос гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай нүүрс олборлолдог 8, улаан хас чулуу олборлодог 2,  127 аж ахуй нэгжийн 4488 тээврийн хэрэгслээс 3600 тээврийн хэрэгсэл нүүрс экспортолж байна.

 Боомтын суурьшлын бүсэд 5000 орчим иргэд амьдардаг бөгөөд хилийн боомтоос 22 км-т байрлах “Морин заг” суурьшлын бүсэд 500 орчим түр оршин суугч, 3600 жолооч байрлаж байна.

AGV тээврийн асуудлаар Хятадын боомтын захиргаатай тохирч чадвал экспорт өсөх боломжтой

Компаниуд хамтран Шивээхүрэн боомтод нүүрсний чингэлэгт тээвэрлэлтийн терминал байгуулан, үйл ажиллагаа явуулж эхлээд багагүй хугацаа өнгөрч байгаа. Хил хоорондын экспортыг AGV буюу жолоочгүй технологиор хийх боломжтой болсон нь экспортыг нэмэгдүүлэх шинэ гарц болсон юм. Тэгвэл жолоочгүй автомат удирдлагатай (AGV) нийт 23 тээврийн хэрэгслээр 2023 онд 1.1 сая, 2024 онд 1.46 сая тонн нүүрс тус тус экспортолсон байна. Харин энэ он гарсаар AGV түр зогсжээ. 

Шалтгаан нь, одоогоор AGV тээврийн үйл ажиллагааг Хятад талд зөвхөн нэг аж ахуйн нэгж хариуцаж байгаа нь монополь байдал үүсгэж, нүүрсний үнэ ханш унах, зах зээл буурах үед бүрэн ашиглагдахгүй байх нөхцөл байдал ийнхүү үүссэн байна. Тиймээс AGV тээврийг тогтмол, тасралтгүй, үйл ажиллагаатай болгох талаар Хятадын боомтын захиргаатай тохирох шаардлагатай байгааг аж ахуйн нэгжүүд илэрхийллээ.

Өнгөрсөн 2023, 2024 онд AGV  тээврийн нийт хүчин чадлын дөнгөж л 30 хувийг л ашигласан байна. Иймд манай талаас Хятадын боомтын захиргаатай тохирч тус AGV тээврийн терминалыг боомтын захиргаанд шилжүүлсэн тохиолдолд бусад аж ахуйн нэгжүүд явах боломж бүрдэж AGV ашиглалт сайжрах төдийгүй экспорт өсөх боломжтой гэж компаниуд үзэж байна.

БНХАУ-ын талтай хамтран шийдвэрлэх хоёр дахь асуудал нь чингэлэг тээврийн терминалын 5G тээврийн тусгай гарцын зөвшөөрлийг олгож, ашиглалтад оруулах тухай байлаа. Энд тусгай гарц байгуулах хилийн цэгийн тохиролцох шаардлага үүсэж байгаа юм байна.

Шивээхүрэн-Сэхэ боомтын нарийн царигийн төмөр замыг холбоход хоёр сарын хугацаа орно

Шивээхүрэн-Сэхэ боомтын нарийн царигийн төмөр замын хил холболт хүлээгдэж буй төслүүдийн нэг. Хоёр боомтын төмөр замыг холбоход 320 метр дутуу байна. Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил холболтын төмөр замын бүтээн байгуулалт эхэлмэгц Шивээхүрэн-Сэхэ боомтын нарийн царигийн төмөр замын хил холболт яригдана. Богино хугацаанд баригдах экспортын гарцыг холбох барилгын ажил ердөө л хоёр сарын дотор үргэлжлэх бөгөөд хилийн боомтын нэвтрүүлэх хүчин чадлыг 10 сая тонноор нэмэх юм. Ингэснээр Шивээхүрэн боомтын хүчин чадал хоёр дахин нэмэгдэж, 20 сая тоннд хүрэхээр байна. 

Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын төмөр замыг холбох Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийг УИХ-аар энэ долоо хоногт соёрхон батална гэж Ажлын хэсгийн гишүүд онцолсон. Ингэснээр Гашуунсухайт-Ганцмод боомтын хил холболтын төмөр замын бүтээн байгуулалтын олон улсын тендерийг зарлаж, барилгын ажлыг тавдугаар сарын 1 гэхэд эхлүүлэхээр байгаа юм. Үндсэндээ хил холболтын төмөр замын бүтээн байгуулалтууд ар араасаа зэрэг шахуу эхлэх хүлээлттэй байна. Шивээхүрэн-Сэхээ боомтын төмөр зам нарийн цариг төмөр зам гэдгээрээ ихээхэн онцлог. Тэгэхээр нүүрсээ ачиж, буулгахгүй, шууд тээвэрлэнэ гэсэн үг. Үүгээрээ Гашуунсухайт-Ганцмодны боомтоос ялгаатай.