Саяхныг хүртэл улс орнууд эдийн засгийн өсөлтөөр уралдаж, их тооны араас хөөцөлдсөн. Цаасан дээр эдийн засаг өссөн харагдавч иргэдийн амьжиргаа тэр хэрээр сайжирсангүй. Иймд хүртээмжтэй өсөлт чухал болохыг ойлгон, иргэн бүрд өсөлтийн өгөөжийг хүртээх бодлого баримтлав. 

Ингээд 2010 он гарахад дэлхийн Засгийн газар болох НҮБ хүртээмжтэйн сацуу тогтвортой хөгжил рүү тэмүүлэхийг уриаллаа. Бөмбөрцгийн маань нөөц багасаж, хүн ам өсөж байгааг анхааруулав. Асуудлыг өргөн хүрээнд харахыг (эдийн засаг+нийгэм+байгаль орчин), өнөө маргаашаас гадна алс хэтээ ч анзаарах цаг болсныг сануулав.

2016 онд НҮБ-ын гишүүн орнууд тогтвортой хөгжлийн 17 зорилтыг баталсан. НҮБ-ын бүрэн эрхт гишүүний хувиар Монгол Улс ч энэ санаачилгад нэгдсэн юм.    

Тогтвортой хөгжил нь нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин гэсэн гурван тулгуурт суурилсан, дэлхий нийтийн урт хугацааны бодлого юм. Тогтвортой хөгжилд хөрөнгө оруулах нь ногоон эдийн засгийг дэмжиж, шударга ёсыг тогтоох, байгаль орчныг хамгаалах, сайн засаглалыг бэхжүүлэх ач холбогдолтой.

Тэгэхээр тогтвортой хөгжил нь дэлхийн нөөцийг удаан ашиглах, тэнцвэртэйгээр, зогсохгүй үргэлжилсэн хөгжил, өнөө үеийнхний хэрэгцээг ирээдүй хойчоо хохироолгүйгээр хангах юм. 

Тэгвэл бид ус, агаар, хөрс, байгалийн баялаг гэх мэт хязгаартай нөөцөө зөв ашигладаг уу? 

Өнөөдрийн 6 хувийн эдийн засгийн өсөлт чухал ч хойч үедээ ямар нөөц өвлүүлснээр таныг, та биднийг, Монгол Улсыг үнэлэх нь. Үнэлэх хугацаа ч ойртов. Тогтвортой хөгжлийн 17 зорилтыг 2030 он гэхэд биелүүлсэн байх учиртай.   

ЯАГААД ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖИЛ РҮҮ ТЭМҮҮЛЭХ ЁСТОЙ ВЭ?

Бид өнөөдрийг хүртэл хөгжлийг эдийн засаг эсвэл уул уурхайн өсөлтөөр хэмжив. Гэвч алт ухах гээд байгалиа сүйтгэсэн тохиолдлууд бий. Олон улсын хамтын нийгэмлэгт байр сууриа эзлэх гэж хичээж буй Монгол Улс тогтвортой хөгжиж байна уу? Үүнд төрийн өмчит уул уурхайн компанид хувь нэмэр оруулсан уу?

“Хүний эрх хөгжил” төвийн тэргүүн Г.Уранцоож “Хөгжил зөвхөн Засгийн газрын ажил биш. Үүнд хувийн хэвшил ч оролцох ёстой. Бүх талын оролцоог хангаж чадахгүй бол тогтвортой хөгжихгүй” гэжээ.

Банк санхүүгийн салбарынхан ногоон зээл олгох болж, Хөгжлийн банк санхүүжилтийнхээ 10 хувийг ногоон, тогтвортой хөгжилд зориулна гэв. Монголын Банкны Холбооноос  Тогтвортой санхүүжилтийн холбоо төрөн гарч, ББСБ-уудыг ч эгнээндээ нэгтгэлээ. Тэд тогтвортой хөгжлийн төлөө тогтвортой санхүүжилт олгох нь чухлыг хэдийнэ ухаарчээ.

ТоС холбооны гүйцэтгэх захирал Э.Ананд бидэнд дараах мэдээллийг өгсөн юм. 

-Санхүүгийн салбарт байгаль орчин, нийгэм засаглалын тогтолцооны тайлан 2018 оныг хүртэл огт байгаагүй. Гэхдээ арилжааны банкууд гаднаас эх үүсвэр авахдаа байгаль орчин, нийгэм, засаглал (БОНЗ)-ын тайлан гаргадаг байв.

Бид арилжааны банкуудаа хамруулж, БОНЗ тайлангийн удирдамжийг бэлтгэсэн. “БОНЗ, тогтвортой байдлын тайлагналын удирдамж”-ийг Санхүүгийн зохицуулах хороо, Хөрөнгийн биржтэй хамтраад 2022 онд гаргалаа. Эксэл файлаар авдгийг илүү боловсруулж, цахимаар авдаг болсон. 2022 онд батлагдсан удирдамжаар Монголын Хөрөнгийн биржид 

• 2022 онд 1, 
• 2023 онд 12, 
• 2024 онд 14
• 2025 онд 30 гаруй компани тайлангаа ил байршуулсан. 

2024 онд журмыг өөрчлөн, 2025 оноос эхлэн биржийн I ангиллын компаниуд БОНЗ, тогтвортой байдлын тайлагналын удирдамжийн дагуу заавал тайлагнах үүрэг хүлээв. Иймд энэ онд өмнөх жилийнхээс хоёр дахин олон компани БОНЗ тайлан гаргалаа. БОНЗ-ын тайлан нь олон улсын шаардлага төдийгүй манай эдийн засгийн тогтвортой өсөлт, салбарын өрсөлдөх чадвар, компанийн урт хугацааны нэр хүндэд ч эергээр нөлөөлдөг.

Хөрөнгө оруулагчид компанийн санхүүгийн үзүүлэлтээс гадна урт хугацааны тогтвортой байдал, эрсдэлийг нь БОНЗ-ын шалгуураар үнэлдэг болов. Манай улсад уул уурхай эдийн засгийн гол хөдөлгөгч, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 80 хувийг бүрдүүлдэг. Иймээс энэ салбарын үйл ажиллагаа ил тод, хариуцлагатай, тогтвортой байх нь чухал.

Монголбанкнаас гаргасан журмаар банк, ББСБ-ууд эргэлтийн хөрөнгийн 50 сая төгрөгөөс дээш, хөрөнгө оруулалтын 100 сая төгрөгөөс дээш зээлүүдэд Байгаль орчин, нийгмийн эрсдэлийн үнэлгээг хийдэг. Бусад орны БОНЗ-ын тайлангийн хөгжлийг харахад дээрээс доош чиглэлтэй. Эхлээд хуулиа баталж, түүндээ нийцүүлэн дүрмээ баталжээ. Харин манайд хувийн хэвшлээс эхлэлтэй. Бизнесийнхний санаачилгад үндэслэж БОНЗ тайлан гаргаж байна.

Монгол уул уурхайн орон. Манай улсын нийт экспортын 93, улсын төсвийн орлогын 30 хувийг энэ салбар дангаараа бүрдүүлдэг. Ойрын ирээдүйд энэ дүр зураг өөрчлөгдөхгүй. Иймд хамгийн их орлого олж, ачааны хүндийг үүрч буй уурхайчид тогтвортой хөгжихөд мөс зүсэх учиртай.

Би уурхайчин, нүүрс, зэсээ л олборлоно гэх эрхгүй болов. Дэлхий нийт эдийн засаг, нийгэм, байгаль салшгүй гэж үзэж буй өнөө үед уурхайнууд нийгмийн хариуцлагатай, байгальд ээлтэй ажиллах шаардлага тулгарлаа.    

1.  Байгаль орчин, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөөллийг үнэн зөв тодорхойлох
Уул уурхайн үйл ажиллагаа байгаль орчин, орон нутгийн нийгэмд шууд нөлөөлдөг. Иймд ус, эрчим хүчний хэрэглээ, хог хаягдал, дэд бүтэц, биологийн олон янз байдалд үзүүлэх нөлөөг урьдаас тогтоон, тогтвортой удирдах шаардлагатай. БОНЗ-ын тайлан бичсэнээр эдгээрийг тогтоон, олон нийт, хөрөнгө оруулагчдад ил тод мэдээлэл өгөх боломжийг компанид  олгодог.

2.  Эрсдэлийг урьдчилан тооцоолж, хариу арга хэмжээ авах боломж бүрдүүлэх
Уул уурхайн салбар гадаад зах зээл, хууль эрх зүй, улс төрийн тогтворгүй байдал, ложистикийн хүндрэл, цаг уурын өөрчлөлт, байгалийн гэнэтийн үзэгдэлд өртөмтгий. БОНЗ-ын тайлан эдгээр эрсдэлийг системтэйгээр тодорхойлж, удирдахад чухал ач холбогдолтой.

3.  Хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт татах гол шалгуур болдог
Олон улсад санхүүгийн байгууллагууд, хөрөнгө оруулалтын сангууд БОНЗ-ын үзүүлэлтүүдийг заавал үнэлж, тогтвортой байдлаа тайлагнаж, баталгаажуулдаг компаниудыг санхүүжүүлэх хандлагатай болов. БОНЗ-ын тайлан компанийн санхүүжилт авах чадварыг нэмэгдүүлж, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг бэхжүүлдэг.

4.  Засаглалын ил тод байдлыг сайжруулж, оролцогч талуудад нээлттэй мэдээлэл хүргэх
Орон нутгийн иргэдийн амьжиргаа, соёлын өв, хүний эрхийн асуудлууд уул уурхайтай салшгүй холбогддог. БОНЗ-ын тайлан гаргаж, мэдээлэх нь орон нутгийн оролцоо, нийтийн ашиг сонирхлыг хангах хэрэгсэл юм.

5.  Олон улсын зах зээлд бүтээгдэхүүн гаргахад шаардлагатай
Манай улсад БОНЗ-ын нарийн зохицуулалт бүрэн хөгжөөгүй ч бүтээгдэхүүнээ экспортлоход БОНЗ-ын тайлан заавал шаардлагатай. Ялангуяа Европын зах зээлд энэ төрлийн зохицуулалтууд хэрэгжиж эхэллээ.

 
Бусад улсын туршлагын талаар Монголын тогтвортой хөгжил, нийгмийн хариуцлагын зөвлөлийн удирдах зөвлөлийн гишүүн, Канадын Бритиш Колумбын Их сургуулийн Байгалийн баялаг, байгаль орчин, тогтвортой хөгжлийн институтын докторант Б.Булгантай ярилцав. Тэрээр Канадад сурч байгаа юм.  

-1997 онд байгууллагуудын нийгэм, байгаль орчин, засаглалын гүйцэтгэлийг ил тод тайлагнах анхны олон улсын стандартыг боловсруулсан нь тогтвортой хөгжлийн тайлангийн суурь юм.

2000-аад оноос дэлхийн томоохон уул уурхайн компаниуд тогтвортой хөгжлийн тайланг стратегийн түвшинд авч үзэж, жил бүр олон улсын стандартын дагуу гаргаж байна. Анх сайн дурын үндсэн дээр байсан бол өнөөдөр хөрөнгө оруулагчид, санхүүгийн байгууллагуудын зайлшгүй шаарддаг, чухал баримт бичиг болов.

Уул уурхай тоосжилт үүсгэх гэх мэтээр байгаль орчныг доройтуулан, авлигын эрсдэл авчирдаг, нутгийн иргэд малчдын ашиг сонирхлоос зөрөх гэх мэт олон шалтгаанаар асуудалтай тулгарч, ажлаа зогсооход ч хүрдэг.

Миний туршлагаас харахад оролцогч талууд хамтрах нь тогтвортой хөгжлийн тайланд их чухал. Тайлан гаргахдаа орон нутагт бодитоор тулгарсан асуудал, уул уурхай иргэдийн амьдралд хэрхэн нөлөөлж, ямар эрсдэлүүд байгааг хамтдаа тогтоох шаардлагатай. 

Иргэдээс санал авч, тэднийг тайлан гаргах явцад оролцуулбал тайлан илүү нутагшсан, итгэл төрүүлэхүйц болдог. Эс бөгөөс гоё зураг, үгтэй, гялгар хуудастай ч хэрэгцээ багатай, бодит бус байдаг. 

Тогтвортой хөгжлийн тайлагналын нэг зорилго нь хөрөнгө оруулагчид, иргэдийн итгэлцлийг сэргээж, бэхжүүлэх. Энэ утгаараа төрийн өмчит компаниудад ТХТ гаргах зайлшгүй шаардлагатай. Хувийн хэвшлээс ч илүү өндөр ач холбогдолтой. Төрийн өмчит компаниуд ард түмний өмчийг удирдаж, улсын төсвийн орлого, зарлагад шууд нөлөөлдөг тул ил тод, хариуцлагатай тайлагнах үүрэгтэй юм. 

Уул уурхай тоосжилт үүсгэх гэх мэтээр байгаль орчныг доройтуулан, авлигын эрсдэл авчирдаг, нутгийн иргэд малчдын ашиг сонирхлоос зөрөх гэх мэт олон шалтгаанаар асуудалтай тулгарч, ажлаа зогсооход ч хүрдэг. Мөн төрийн өмчит компаниуд мэргэжлийн чадамж дутмаг, үр дүнд суурилсан удирдлагын зарчим хэрэгждэггүй, төсвийн зарцуулалт ил тод бус зэрэг шүүмжлэлд өртсөөр байна.

Уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй төрийн өмчид компаниуд тоо баримт нь баталгаатай, иргэдэд хүртээмжтэй хэлбэрээр, цаг хугацааны хувьд ач холбогдлоо алдаагүй ТХТ гаргавал тэднийг улам хариуцлагажуулна.

Нэг жишээ дурдахад, “BC Hydro” нь Британийн Колумб мужийн Засгийн газрын өмчит эрчим хүчний компани. Мужийн хүн амын ~95 хувьд цахилгаан эрчим хүч нийлүүлдэг. BC Hydro тогтвортой хөгжлийн тайлангаа жил бүр гаргаж байна.

Канад, Их Британи гэх мэт өндөр хөгжилтэй орнуудад судлаачид тогтвортой хөгжлийн тайлангийн агуулгад дүн шинжилгээ хийж эхэлжээ. Харин бид эхлэл шатандаа буюу хувийн хэвшлийн, уул уурхайн цөөн компани л энэ тайланг гаргаж  байна. Харин манай төрийн өмчид уул уурхайн компаниуд тогтвортой хөгжилд алгуур хандаж, олон улсын жишгээс бас л хоцров. Уг нь тогтвортой хөгжил гэдэг үгс хоосон амлалт, гоё уриа, гаднынхантай уулзахдаа л хэлдэг үгс байх ёсгүй.

Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниуд нээлттэй ХК тул бүх мэдээллээ ил тод байршуулах бичигдээгүй хууль хөрөнгийн зах зээлд үйлчилдэг. Энэ жишгээр Монголын хөрөнгийн биржийн I ангилалд бүртгэлтэй үнэт цаас гаргагч байгаль орчин, нийгэм, засаглалын чиглэлээр тайлант хугацаанд хэрэгжүүлсэн ажлаа заавал мэдээлнэ. 

Энэ дүрмийн хэрэгжилт ямар байгааг “Хөрөнгийн бирж”-ийн Бүртгэлийн албаны ахлах мэргэжилтэн Д.Нямдоржоос тодруулав.  

-Байгаль орчин, нийгэм, засаглал, тогтвортой байдлын тайлагналын удирдамжийг бүртгэлтэй компаниуддаа санал болгоод гурван жил болсон. Хэрэгжилт ямар байна вэ?  

-2022-2024 он хүртэл батлагдсан маягтын дагуу бүртгэлтэй компаниуд сайн дураараа тайлагнаж, бид цахим хуудсаараа дамжуулан тайланг олон нийтэд хүргэдэг.

2024 оны Х сард МХБ-ийн "Үнэт цаас гаргагчаас олон нийтэд хүргэх мэдээллийн журам"-д өөрчлөлт орж, I ангилалд бүртгэлтэй үнэт цаас гаргагч нь байгаль орчин, нийгэм, засаглалын чиглэлээр тайлант хугацаанд хийсэн ажлын мэдээллийг заавал гаргах болсон. II, III ангилалд бүртгэлтэй үнэт цаас гаргагч нь БОНЗ-ын тайланг тогтоосон хугацаанд сайн дураараа ирүүлж болно.

-Хувьцаат компаниуд БОНЗ-ын тайланг олон нийтэд нээлттэй мэдээлснээр ямар ач холбогдолтой вэ?
-Хөрөнгө оруулагчдын шийдвэр гаргалтад тогтвортой хөгжил, хариуцлагатай бизнесийн зарчмууд шийдвэрлэх чухал хүчин зүйл боллоо. Хөрөнгө оруулагчид компаниудын үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй учирч болзошгүй БОНЗ-ын эрсдэлүүд, тэдгээрийг удирдах, даван туулах чадавх, улмаар үнэ цэнийг бий болгох чадварыг нь илүү сайн ойлгохын тулд компаниудын тогтвортой байдлын стратеги, хандлагад анхаарах болсон. Энэ чиглэлийн мэдээллийн эрэлт хэрэгцээ ч эрс нэмэгдсэн.

Тогтвортой байдлыг удирдах, тайлагнах сайн туршлагыг нэвтрүүлсэн компаниуд санхүүгийн эрсдэлүүдээ ч удирдаж, шинэ боломжууд нээх давуу талтай. Тухайлбал, банкууд тогтвортой санхүүжилтийн зарчмуудыг нэвтрүүлж, зээлдэгчийн байгаль орчин, нийгмийн эрсдэлийг ч үнэлж байна. Үүний адил хөрөнгийн зах зээлийн хөрөнгө оруулагчид компаниудаас БОНЗ-тай холбоотой эрсдэл, боломжуудаа хэрхэн удирдаж буй талаар мэдэх хүсэлтэй болсон.

-Уул уурхайн компаниуд БОНЗ-ын тайлангаа өгсөн үү?

-I ангиллын компани буюу “Тавантолгой” ХК тайлан гаргаагүй. Жаахан орхигдуулсан тал бий ч судалж, хийхээр төлөвлөж байгаа юм билээ. II ангиллын компани болох “Багануур” ХК тайлан ирүүлсэн. Уул уурхайн компаниудаас “Энержи ресурс” манлайлж, БОНЗ-ын тайлагнал нь дээд түвшинд явж байна. Уг нь жижиг компаниуд дагаад хийх ёстой ч уул уурхайн компаниуд тайлагнахдаа идэвх муутай байна.

Манай хууль, эрх зүйн орчин заавал хий гэж шахаагүй, сайн дурын үндсэн дээр гэсэн ч үүнийг хэвшүүлэх сонирхол компаниудад бий.

Алсын хараатай бизнесүүд тогтвортой хөгжлийг бизнестэйгээ уялдуулах нь урт хугацаанд илүү ашигтайг ойлгожээ. Тэд тогтвортой хөгжлийг өртөг биш боломж гэж үздэг. Банкууд ашгийн төлөө бизнесийн байгууллага хэдий ч нийгмийн хариуцлагатай, байгаль ээлтэй компанид хөрөнгө оруулах хандлагатай  болсныг дурдсан. Гэвч төрийн өмчит, уул уурхайн компани бүр тогтвортой хөгжил рүү тэмүүлж буйгаа илтгэх тайланг гаргаагүй байна.

Үргэлжлэл бий.

Нийтлэлийг бичсэн сэтгүүлч Б.Эрдэнэчимэг (gogo.mn), У.Сарангэрэл (Mongolian Economy), Б.Номин (Mongolia press)