Уул уурхайн салбар нь Монгол Улсын эдийн засгийн чухал салбарын нэг. Сүүлийн арав гаруй жилд уул уурхайн салбараас хамаарах хамаарал улам бүр нэмэгдсээр байна. Үндсэндээ улсын эдийн засгийн өсөлт, тэлэлтийг урагш хөтөлж, ачааны хүндийг үүрч байгаа нь уул уурхайн салбар боллоо. 2000-аад оны эхээр уул уурхайн салбарын өнөөдрийн хэрэгжиж буй төслүүдийн гол нөөцүүд илэрч /нүүрсний орд, алт-зэсийн хүдэр/, улмаар тус салбарын эдийн засгийн ач холбогдол нэмэгдэж, уламжлалт мал аж ахуйн салбарыг давж гарсан. Энэ цагаас уул уурхай олны анхааралд өртөж, жаргал, зовлон нь эхэлсэн. Хөгжиж буй салбарт хариуцлагатай, хариуцлагагүй олон жишээ давтагдаж, сайн, муу нэр зүүсэн он жилүүд бичигдсэн.
2000 онд ДНБ-ий аравны нэгийг бүрдүүлж байсан уул уурхайн салбар өнөөдөр бараг дөрөвний нэгийг бүрдүүлж байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт уул уурхайн салбарт илүү төвлөрч байна. Монголоос олон улсад гарч, тоогдсон салбар бол "Говь"-ийн ноолуур, уул уурхай хоёр л байна.
Эрдэс баялгийн салбарт ГШХО 2000 онд 44 хувийг бүрдүүлж байсан бол өнөөдөр энэ үзүүлэлт хоёр дахин нэмэгдэж, 80 хувь руу ирээд байна. Уул уурхайн экспорт нийт экспортын 90 орчим хувь, төсвийн орлогын 26 хувийг дангаар бүрдүүлж, өөр дээрээ өндөр ачаалал авч байна. Тус салбараас үйлчилгээ, тээвэр, банк санхүү, даатгал, барилга, нийтийн хоол, худалдаа, аялал жуулчлал, эрүүл мэнд, боловсрол гээд эдийн засгийн бусад салбар үлэмж хамаарч, уул уурхайн төслүүдийн үр дүнд тэлж, богино хугацаанд сэргэж чадсан байна. Уул уурхай тэдний өсөлт, тэлэлт, тогтвортой байдлын нэг баталгаа, гол найдвар нь болсон байна.
Уул уурхайн салбар дороо олон дүүтэй айлын том адил зүтгэж, улсын эдийн засаг өсөлттэй, төсөв орлоготой, төрийн албан хаагчид цалинтай, нийгмийн бусад бүлгүүдэд очих халамж хамгаалал нэмэгдэж, тэтгэвэр, тэтгэмжийн "банк" нь болж байна. Уул уурхайн салбар үндсэндээ Монголын улс төр, эдийн засгийн гол тэжээгч нь болсон байна.
Үр ашиг багатай, сонгуулийн өмнө гэнэт өгөөмөр загнадаг нийгмийн хамгааллын тогтолцоог бүрдүүлэхэд, төрөөс хөрөнгө оруулалтын томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг эхлүүлэх, хэрэгжүүлэх /төмөр зам болон авто замын төслүүд гэх мэт/ эх үүсвэрийг мөн л уул уурхайн салбар гаргаж ирсэн байна. Ийм боловч улстөрчид нь уул уурхайгаа үзэн ядаж, уул уурхайн орлогоор бүрдсэн улсын төсвөөс өөрийн тойрог, хариуцсан яам, санаачилсан хөтөлбөр дээрээ ахиу мөнгө тавиулах мөнхийн ашиг сонирхол дунд тийчлэх аж. Мөнгө олж ирдэг салбараа л ад үзэх, улс төрийн оноо авах хэрэгсэл болгох нь манай төрийн үе үеийн түшээдийн арга заль байлаа.
Одоо өрнөж буй жишээ өгүүлэхэд, Үндэсний эв нэгдлийг илэрхийлэгч Ерөнхийлөгч асан нь хүртэл уул уурхайг харлуулж, нийгмийн оюун санааг бохирдуулах атлаа Төгрөгийн нуурын нүүрсний ордыг бусдад зарж, стратегийн ордод нэр дэвшигдэж байсан баялгаас ганцаараа завшжээ. Хулгайч л хулгайчийг бариарай гэж хамгийн чангаар орилдог гэдгийг экс төрийн тэргүүний жишээ баримт харуулж байгаа юм. Түүний хувьд орон нутгаар явж "Байгалийн баялгийг иргэн бүрд" гэх уулзалт зохион байгуулж, ард түмний хүү болсон. Гэтэл ард түмэнд очих ёстой байсан ордын татварын орлого, өгөөж, үр ашгийг аль эрт өөрөө хүртэж, ам, үйлдэл нь амьдрал дээр алд дэлэм зөрнө. Төр, түмний итгэл, төрийн тэргүүн байсан хүний жишээ хойч үед сургамж болж, их, дээд суругуулийн сурах бичигт үлдэх биз ээ. Ёс суртахууны хамгийн том уналт энэ.
Эрдэс баялгийн салбар дахь орлогын хуваарилалтыг иргэд, олон нийт шударга бус гэж үздэг. Цаг үргэлж энэ сэдэв анхаарал татаж, ард олны бухимдлаа илэрхийлэх, цухалдсан сэтгэлээ тайтгаруулах "эм дон" болдог. Баялгийн эзний хувиар асуух ёстой зүй ёсны шаардлага, шахалт, дүгнэлт энэ мөн. Гэхдээ л бид дарга нартаа илүү итгээд, дагаж намираад алддаг. Дээрх экс Ерөнхийлөгчийн жишээ, факт шиг.
Угтаа уул уурхайн салбарын хөгжлийг самарсан нь үе үеийн зарим улстөрч юм. Тэд л жам ёсоороо хөгжиж байсан, зах зээл жишгээр өндийж байсан эрдэс баялгийн салбарыг эрх мэдлийн хүчээр гуйвуулж, эхнэр, хүүхдээ хүртэл бараа, таваар мэт шахсан байдаг. Ингэж л уул уурхайн салбар, тэр тусмаа төрийн өмчит компаниудад "шахаа" гэж нэр томъёо үүссэн нь 100 жил биш, 30 жил юм.
Уул уурхайн одоо хэрэгжиж байгаа төслүүд зогсож, үйл ажиллагаа нь саатлаа гэхэд Монголын эдийн засгийн "зүрх" зогсохоор байна. Уул уурхайн салбар энэ хэмжээнд Монголын эдийн засгийн хөдөлгүүр, тулах цэг нь болсон байна. Уул уурхайд түшиглэсэн, асар өндөр эрсдэлтэй, үнийн мэдрэмж эмзэг, улстөрийн шийдвэр гаргалт, сэтгэл хөдлөлөөс хүртэл сэвтдэг эдийн засагтай бид болсон байна.
Монгол Улс урагшлах, ухрах эсэхийг уул уурхайн төслүүд л шийдэх цаг үед бид ирцгээсэн байна. Өөрөөр бидэнд бусдад гайхуулах, бусадтай бизнес ярих, хөрөнгө оруулалт том дүнгээр татаж чадах салбар алга. Байсан ч балчирдаж байна. Сонголтгүй, тогтвортой нийлүүлэлт нь алга. Хүний нөөц нь хүрэлцэхгүй байна. Ур чадвар ч дутаж байна.
Зэс, нүүрс, алт, төмрийн хүдэр, жонш, газрын тос зэрэг байгалийн нөөц түүхий эдийг давах хэмжээний нэмүү өртөг шингэсэн, үнэ цэн орсон, бүтээмж шингэсэн, ноу хау цугларсан бараа, бүтээгдэхүүнийг бид монгол хүний саруул ухааны хүчээр үйлдвэрлэж, бусадтай өрсөлдөж чадахгүй байна. Тийм болохоор уул уурхайд улсын хөгжил, эдийн засгаа бид даатгаж суугаа.
Үндсэндээ үр хүүхдийнхээ ирээдүй, өнөөдрийн нийгэм, энэ улс орны хэтийн хувь заяаг уул уурхайн орлогоор баталгаажуулж, сайжруулна гэж итгэж байгаа, ард түмэн. Үүний тулд бид шинжлэх ухаандаа итгэх, эрдэм ном, мэдлэгт сүсэглэх, судалгааны шинжилгээний үр дүнгээр асуудалд хандах, ярих, дүгнэх учиртай юм. Цаг үе ч үүнийг нэхэж эхэлсэн.
Мэдээллийн энэ их урсгал дунд уул уурхайтай холбоотой эерэг түүх, сайхан сэтгэгдэл дарагдах, харин худал цуу, хуурамч мэдээ, үгүйсгэл нь үнэнийг гутлаа дөнгөж өмсөж байхад уул давна. Монгол Улс энэ дэлхий дээр ганцаараа байгалийн баялагтай нь биш юм. Бид л өөрсдийгөө дотроо хөөрөгдөж, улстөрчид нь чихэн дээр цэцэг ургуулж байгаа. Манай улсын гол давуу тал бол зах зээлдээ хамгийн дөт, ойр байршил юм. Зах зээлийн хэрэгцээ цаг үргэлж өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэж байгаа. Бид үүнийг мэдэрч, мэдэж л дэлхийн зах зээлтэй холбогдож, түншлэхгүй бол зөвхөн дотроо л "би лаг" гэсэн тэнэг зоригтой, мангар хүн болж үлдэх гээд байна. Эцэст нь өөрөө ч хөгжсөн юм байхгүй, өрөөлийг ч ажил хийлгэсэн юм байхгүй. Үр хүүхдийнхээ нэрэнд сэв суулгаж, ачаа зээ нарынхаа сайн сайхан ирээдүйд гай тарьсан этгээдээр л дуусах нь байна шүү. Уул уурхайг үүгээр шүт гэж байгаа юм биш. Харин уул уурхайг үр ашигтай, зөвөөр ашиглах, нөхцөл байдлыг нь хүлээн зөвшөөрөх, бодитоор үнэлэх цаг гэдгийг л хэлэх байна.
