Сүүлийн жилүүдэд “лайвчин” гэх нэршил бий болж, бараг л шинэ ажлын байр мэт хөгжиж байна. Шөнө өдөргүй шахам нийгмийн анхаарал татсан сэдвээр лайв хийсээр, цахим орчинд танигдаж, өдгөө тогтмол орлоготой контент бүтээгч болоод ашиг орлого олдог нэг хэсэг ч эндээс бий болсон. Гэвч нөгөө талд фэйсбүүк зэрэг шууд дамжуулалт хийдэг цахим платформ ашиглаж, бусдыг заналхийлэх, дарамтлах, хувийн ашиг сонирхлоо хэрэгжүүлэх, гүйцэлдүүлэх зэрэг хууль бус, ёс зүйгүй үйлдлүүд ч газар авч байна. Баримт, нотолгоо байхгүй, өөрийн үзэл бодлыг бусдад тулган шаардсан, бусдыг эрхийг зөрчсөн, бусад руу дайрч давшилсан байдал ихэд дэлгэрлээ.
Монгол Улсын эдийн засагт уул уурхайн салбар онцгой байр суурь эзэлдэг. Төсөв хүндрэлтэй буй өнөөгийн нөхцөлд Засгийн газар уул уурхайн олборлолтыг нэмэгдүүлж, экспортын орлогыг өсгөх бодлого баримталж байгаа. Гэвч нөгөө талд уул уурхайн салбарыг онилсон “эх оронч” хэмээх тодотголтой лайвчид эх орны дөрвөн зүгт уурхайнууд руу дайлаар мордож, энд тэндгүй лайв хийж эхэлжээ. Тэд ажилдаа гарчээ. Зорилго нь эх орны төлөө юу, эсвэл өөрийн явцуу эрх ашгийг хангах зоосны төлөө юу.
Уул уурхайгаас илүү улс төрийн авлига, нүүрсний хулгай, Хөгжлийн банкны тонуул, төсвийн үргүй зардал, улсын өр, агаарын бохирдол, автозамын түгжрэл, тендерийн хулгай улс орны хувь заяанд харшилж байгаа. Гэтэл эх оронч, өөрийгөө шударга хүн, иргэний нийгмийн төлөөлөл гэх лайвчид дээрх асуудлыг тойрч, уурхай руу зам татуулна.
Тухайн нутаг оронд үнэхээр хууль журам зөрчигдөж, байгаль орчин бохирдож байгаа бол хариуцсан төрийн байгууллагууд нь ажиллаж, хууль зөрчсөн этгээдүүдэд зохих арга хэмжээг авах ёстой. Хариуцлагатай хүлээлгэх ч учиртай. Гэтэл зарим лайвчид төрийн байгууллагын оронд хяналт шалгалт хийж яваа мэт аашилж, бодит баримт, олон талын байр суурийг сонсолгүй, зөвхөн өөрсдийн үзэл бодлыг тулган шаардаж, асуудлын нэг талыг барьсан байдлаар лайвдаж, дүгнэж, олон нийтийн санаа бодолд нөлөөлж, төөрөгдөл үүсгэж байна. Буруу мэдээллээр бусдыг цэнэглэж, нийгмийн тогтворгүй байдлыг үүсгэж байна. Хүний эрхийг зөрчиж, бизнесийн хэвийн үйл ажиллагааг алдагдуулж, уурхайчид ажлаа тайван хийх тэр боломж, нөхцөлийг нь эвдэж байна.
Монголын уул уурхайн салбарт гаднын хөрөнгө оруулалт давамгайлдаг. Гаднын хөрөнгө оруулалт дээр уул уурхайн салбар оршин тогтнож, бусад үйлчилгээ, барилга, зам тээвэр зэрэг салбар амьдарч байгаа. Эрдэнэт үйлдвэр, Эрдэнэс Тавантолгой компани тэргүүтэй төрийн тодотголтой цөөн хэдээс бусад нь гаднын хөрөнгө оруулагчидтай хамтран төслөө хөгжүүлж, хөрөнгө оруулалт татаж, хамтарч, нэгдэж ирсэн. Хөрөнгө оруулалтгүй бол тухайн төсөл хөгжихгүй, хөдлөхгүй нь тодорхой. Улс орнууд ингэж л улсаа хөгжүүлж, уул уурхайн өгөөжийг хөгжлийн хөшүүрэг, хүнд үеийг давах гүүр болгосон.
Төсөл хөгжүүлэгч хуулийн этгээд, компаниуд хууль, журам зөрчсөн бол хуулийн дагуу зохих хариуцлага хүлээх ёстой. Хариуцлагагүй уул уурхайг бид өөгшүүлж болохгүй. Гэхдээ энэ нэрийн дор хариуцлагатай нь хэлмэгдэж, хилсээр бусдад гүтгэгдэж таарахгүй. Олон нийтийн сүлжээнд хэт нэг талыг барьсан мэдээлэл лайвчид цацах, компанийн нэр хүндэд халдах нь хөрөнгө оруулалтын орчинд ч сөргөөр нөлөөлөх хортой юм. Лайчдаас болж хөрөнгө оруулалт, хөгжил үргэж байгаа. Тэдний эх орныхоо эсрэг оруулж буй хувь нэмэр энэ.
Гаднын хөрөнгө оруулалттай уул уурхайн компаниуд руу хомроглон дайрч, цахим орчинд зүй бусаар харуулж, харлуулах нь хэний эрх ашиг вэ? Ямар сайндаа нэг лайвчин очсон уурхайгаа Элчин сайддаа ховлосон гэнэ гэж фэйсбүүктээ бичсэн байх жишээний. Гаднын хөрөнгө оруулагчдын энэ мэт эрхийг хэн хамгаалах юм бэ? Монгол хүний эрх ашиг гадаад улсад зөрчигдвөл бид Элчин сайддаа л хандана биз дээ. Харин дээрх асуудал нь лавшраад хоёр улсын харилцаа, хөрөнгө оруулалтад нөлөөлж эхэлсэн. Тухайлбал, газрын тосны салбарт лайвчид, эх орончдын балаг үргэлжилж, энэ салбар хүндхэн байдалд орсон.
Улс, хувийн хэвшил хөрөнгө оруулалтыг татъя гээд байдаг, татаад орж ирсэн энэ хөрөнгө оруулагчдаа яаж хамгаалах юм бэ, хөрөнгө оруулагчид бол “муу” гэсэн нийгмийн ойлголтын хэрхэн халж, өөрчлөх вэ гэдгийг бид дор бүрнээ эргэж бодох ёстой юм. Хөгжиж буй улс орнуудад хөрөнгө оруулагч хамгийн чухал хүмүүс. Тэд капитал, ноу хау авчирдаг. Үндсэндээ хөгжил тээгч юм. Гэтэл бид манай улсын хууль, журмын дагуу үйл ажиллагаа явуулахаар орж ирсэн, түншилсэн хөрөнгө оруулагчдыг хулгайчин, луйварчин мэтээр харуулах гэж лайвчид их л чармайх юм.
Лайвчдын үйл ажиллагаа цахим орчинд нөлөөлөл үзүүлэх ч аливаа мэдээлэл баримт, нотолгоонд суурилсан, хариуцлагатай байх ёстой. Уул уурхайн салбарт үнэхээр зөрчил байгаа бол хууль, хяналтын байгууллагууд тэнд ажиллах ёстой болохоос биш хэн нэгэн хувь хүний субьектив дүгнэлт, цахим “айлчлал” энэ салбарын бодлого, хөгжилд нөлөөлөх учиргүй юм.
Харамсалтай нь эх оронч, шударга ёсны дүрд тоглох зарим лайвчид орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа уурхай, төслийн үйл ажиллагаанд саад тотгор болж, бусдын эрхэнд халдсаар байна. Эцсийн дүндээ улсын эрх ашиг зөрчигдөж, эдийн засгийн хөгжлийг гацааж байна. Монгол хүн хохирч байна. Монгол Улс нэр хүндээ олон улсад, олон улсын хөрөнгө оруулалтын орчин алдаж байна.
